تاریخچه سنگ بری در ایران
فهرست مطالب
سنگبری یا صنعت استخراج و برش سنگ‌های ساختمانی در ایران دارای تاریخی کهن و غنی است که به هزاران سال قبل بازمی‌گردد. ایران به دلیل داشتن منابع غنی از سنگ‌های متنوع و ارزشمند، همواره یکی از پیشتازان این صنعت در جهان بوده است.
سنگ به‌عنوان یکی از نخستین مواد ساختمانی شناخته شده توسط بشر، از دوران باستان تا به امروز همواره جایگاه ویژه‌ای در معماری و ساخت و ساز داشته است. ایران با توجه به داشتن ذخایر غنی و متنوع از سنگ‌های ساختمانی و تزئینی، از دیرباز در صنعت سنگبری پیشتاز بوده است. در این مقاله، به بررسی تاریخچه سنگبری در ایران از دوران باستان تا به امروز می‌پردازیم و تحولاتی که این صنعت طی قرون و اعصار تجربه کرده است را مرور می‌کنیم.
دوران باستان
تاریخچه سنگبری در ایران به هزاران سال پیش بازمی‌گردد. یکی از نخستین شواهد استفاده از سنگ در ساخت و ساز در ایران به تمدن ایلامیان بازمی‌گردد که در حدود 3000 سال پیش از میلاد مسیح در جنوب غربی ایران کنونی زندگی می‌کردند. اما شاید مهم‌ترین دوره تاریخی که در آن سنگبری به‌طور گسترده و هنرمندانه در ایران رواج یافت، دوره هخامنشیان باشد.
پادشاهان هخامنشی با ساختن کاخ‌های عظیم و بناهای یادبود در پرسپولیس (تخت جمشید) و دیگر مناطق، از سنگ‌های تراشیده شده به‌عنوان ماده اصلی استفاده کردند. ستون‌ها، دیوارها، و مجسمه‌های حجاری شده از سنگ در این دوره، گواهی بر توانمندی هنرمندان و سنگبران ایرانی است.
دوره ساسانیان
با روی کار آمدن ساسانیان، هنر سنگبری و حجاری به اوج خود رسید. نمونه‌های بارز این دوره، کاخ‌های تیسفون و طاق کسری هستند که با استفاده از سنگ‌های بزرگ و به‌دقت تراشیده شده ساخته شده‌اند. در این دوره، سنگبری نه تنها برای ساخت بناهای سلطنتی، بلکه در معماری مذهبی نیز به‌کار گرفته شد. نقش‌برجسته‌های ساسانی که در نقاط مختلف ایران مانند فیروزآباد و بیشاپور یافت می‌شوند، نمونه‌هایی از هنر بی‌بدیل سنگبری این دوره هستند.
دوران اسلامی
با ورود اسلام به ایران و روی کار آمدن سلسله‌های مختلف اسلامی، سبک و تکنیک‌های سنگبری تغییراتی پیدا کرد. مساجد، مقبره‌ها و دیگر بناهای مذهبی با استفاده از سنگ‌های تزئینی ساخته شدند. در این دوره، استفاده از کتیبه‌های قرآنی و نقش‌ونگارهای اسلامی بر روی سنگ‌ها به‌وفور دیده می‌شود. یکی از شاهکارهای این دوره، مسجد جامع اصفهان است که در آن از سنگ‌های تراشیده شده به‌صورت هنرمندانه‌ای استفاده شده است.
دوران صفوی
در دوران صفوی، سنگبری در ایران به شکوفایی دوباره‌ای رسید. شاه عباس صفوی با تأسیس اصفهان به‌عنوان پایتخت و ساخت بناهای عظیم و باشکوه مانند میدان نقش جهان، به سنگبری و هنرهای مرتبط با آن رونقی دوباره بخشید. در این دوره، استفاده از سنگ‌های مرمر و سنگ‌های تزئینی دیگر برای ساختن کاخ‌ها، پل‌ها و مساجد بسیار رایج بود. پل خواجو و سی‌وسه‌پل در اصفهان از جمله نمونه‌های بارز استفاده از سنگ در معماری این دوره هستند.
دوران قاجار و پهلوی
در دوران قاجار، استفاده از سنگ در ساخت بناهای سلطنتی و عمومی همچنان ادامه داشت، اما با ورود فن‌آوری‌های جدید و مصالح مدرن، نقش سنگبری در معماری ایران کمی کاهش یافت. با این حال، در دوران پهلوی، تلاش‌های زیادی برای احیای هنرهای سنتی از جمله سنگبری انجام شد. ساخت بناهایی مانند مقبره فردوسی و کاخ سعدآباد با استفاده از سنگ‌های تزئینی، نمونه‌هایی از این تلاش‌ها هستند.
دوران معاصر
در دوران معاصر، با پیشرفت تکنولوژی و ورود ماشین‌آلات سنگبری مدرن، صنعت سنگبری در ایران تحولات چشمگیری را تجربه کرد. ایران با داشتن ذخایر عظیم و متنوع سنگ‌های ساختمانی مانند مرمر، تراورتن، گرانیت و دیگر انواع سنگ‌ها، به یکی از بزرگترین تولیدکنندگان و صادرکنندگان سنگ در جهان تبدیل شده است.
امروزه، صنعت سنگبری در ایران با استفاده از ماشین‌آلات پیشرفته و تکنولوژی‌های نوین، قادر به تولید و فرآوری سنگ‌های ساختمانی با کیفیت بالا است. شرکت‌های زیادی در ایران در زمینه استخراج، فرآوری و صادرات سنگ‌های ساختمانی فعالیت می‌کنند. این شرکت‌ها با بهره‌گیری از نیروی کار متخصص و تکنولوژی‌های روز دنیا، توانسته‌اند محصولات خود را به بازارهای بین‌المللی صادر کنند و جایگاه ویژه‌ای در صنعت سنگ جهانی به دست آورند.
چالش‌ها و فرصت‌ها
با وجود پیشرفت‌های چشمگیر در صنعت سنگبری، این صنعت همچنان با چالش‌هایی مواجه است. یکی از مهم‌ترین چالش‌ها، مسائل زیست‌محیطی مرتبط با استخراج و فرآوری سنگ‌ها است. استخراج بی‌رویه و غیراصولی می‌تواند منجر به تخریب محیط زیست و منابع طبیعی شود. از این رو، لازم است که در فرآیند استخراج و فرآوری سنگ‌ها، استانداردها و مقررات زیست‌محیطی به‌طور دقیق رعایت شود.
یکی دیگر از چالش‌ها، نیاز به نوآوری و به‌روز‌رسانی تکنولوژی‌های مورد استفاده در صنعت سنگبری است. با توجه به رقابت شدید در بازارهای جهانی، شرکت‌های ایرانی باید به‌طور مستمر در تحقیق و توسعه سرمایه‌گذاری کنند تا بتوانند محصولات با کیفیت‌تر و با ارزش افزوده بالاتر تولید کنند.
نتیجه‌گیری
تاریخچه سنگبری در ایران، از دوران باستان تا به امروز، نشان‌دهنده توانمندی‌ها و خلاقیت‌های هنرمندان و صنعتگران ایرانی است. از تخت جمشید هخامنشیان گرفته تا بناهای مدرن امروزی، سنگبری همواره نقشی اساسی در معماری و ساخت و ساز در ایران داشته است. با توجه به منابع غنی و متنوع سنگ در ایران، این صنعت همچنان می‌تواند با بهره‌گیری از تکنولوژی‌های نوین و رعایت استانداردهای زیست‌محیطی، به یکی از صنایع پیشرو و پرافتخار ایران تبدیل شود.
استخراج و مصرف سنگ های ساختمانی در تاریخچه دستگاه سنگ بری ایران به صورت گسترده در پیکره و نمای ساختمان ها، معابد و کاخ ها در طول سالیان بسیار زیاد متداول بوده است. استفاده از سنگ در هزاره های اول و در ایران به صورت سنگ های ساختمانی و سنگ های تزئینی بوده و آثار بجا مانده در تخت جمشید، پاسارگاد و تخت سلیمان تا به امروز درکشورمان وجود دارد. استفاده از سنگ با پیشرفت تکنولوژی کاربرد ها و مصارف بیشتری در صنعت ساختمان، پل سازی، راه سازی و … پیدا کرد.
اولین دستگاه سنگبری در ایران در زمان ساخت کاخ مرمر با تیغه های آهنی که با پودر و سیلیس کار می کرد. و به اره گلی معروف بود، درنازی آباد تهران ساخته شد. دستگاه بعدی توسط شرکت اشکودا در بازار تهران جهت ساخت بانک ملی و ساختمان دادگستری راه اندازی شد.
اما اولین کارخانه سنگبری ایران توسط کارشناسان آلمانی به سفارش آستان قدس رضوی در مشهد احداث شد که سنگ های مرقد امام رضا (ع) توسط این کارخانه تولید شد. دستگاه قله بر این کارخانه، که معروف به اره گلی بود، ۴۰ تیغه فولادی داشت که با فاصله ۳ تا ۵ سانتی متر توسط یک بازو حرکت می کرد. و از بالای تیغه ها آب روی تیغه و سنگ پاشیده می شد.
شرکت اشکورا و شرکای ایرانی در سال ۱۳۲۰ یک کارخانه سنگبری در محله جوادیه تهران راه اندازی کردند و همزمان کارخانه نازی آباد را توسعه و تعداد اره های سنگبری را به یازده دستگاه افزایش داد و سنگ های حرم امام حسین (ع) در کربلا و حرم حضرت علی در نجف اشرف را تولید نمودند.
مطالعه نمایید: دلایل خرید دستگاه سنگبری ایلیاکو
سنگبری ها در ایران به دو دسته تقسیم می شوند:
دسته اول سنگبری هایی هستند که تولیدات شان مصرف داخلی دارند و مجهز به دستگاه قله بر و دستگاه ساب و طولی بر هستند و اکثرا سنگ ها بصورت طولی فرآوری می گردد.
دسته دوم سنگبری هایی هستند که مجهز به ماشین آلات بروز بوده و توسط دستگاه برش اره و اسلب ساب سنگ ها بصورت اسلب برش فرآوری می گردد. این دسته از سنگبری ها اغلب در زمینه صادرات سنگ مورد استفاده قرار می گیرند.
سنگبری های فعال در کشور بیشتر در استان های اصفهان، تهران، مرکزی، قم، لرستان و فارس می باشند؛ و درحال حاضر بیش از ۶۰۰۰ واحد سنگبری در کشور فعال می باشند.
خوشبختانه در کشور ما ایران بیش از ۶۵۰۰ کارخانه از ماشین‌آلات مدرن استفاده می‌کنند. این عدد بیانگر این است که با توجه به ظرفیت کنونی. کارخانه‌ها ظرفیت بالقوه‌ای برای تبدیل ۲۵ میلیون تن سنگ خام به سنگ فرآوری شده در سال را دارند.
در حال حاضر میزان صادرات سنگ ۲ میلیون تن و عرضه به بازار داخل کشور در حدود ۸ میلیون تن است. با توجه به این اعداد و ارقام در نتیجه ۱۵ میلیون تن ظرفیت خالی وجود دارد.
چندین سال بعد با نصب جرثقیل دروازه ای و اره سنگبری با تیغه های الماسی تولید سنگ به صورت انبوه درآمد و تعداد سنگبری ها در تهران و اصفهان و محلات افزایش چشمگیری پیدا کرد. کشف، استخراج، حمل، برش و ساب که در طول زمان از روش سنتی و دستی در ایران رایج بود در دوره های اخیر پیشرفت چشمگیری داشت. اکثر کارخانه های سنگبری یا از ماشین آلات روز دنیا استفاده می کردند.
سنگبری ها در ایران به دو دسته تقسیم می شوند: